مقدمه
از آنجا که قرآن به زبان عربی نازل شده و برای تلاوت هر چه بهتر آن نیاز است که به زبان خاص خود و با قواعد و قوانین مربوط به همان زبان تلفظ شود لذا فراگیری علم تجوید که همانا زیبا خوانی و رعایت اصول تلفظ زبان عربی است، الزامی است. به طور مثال کلمه «الله الصمد »در زبان عربی اگر با (( ص )) تلفظ شود به معنای این است که خدا از هر چیز و از هرکس بی نیاز می باشد اما اگر همین جمله با (( س )) تلفظ شود که متأسفانه امروز در ایران تقریباً اکثر نمازگزاران با حرف (( س )) این جمله را تلفظ می کنند به این معنی است که خدا ( نعوذ بالله ) کودی است که در پای زراعت ریخته می شود . در راستای توضیحات یاد شده تصمیم گرفتیم که در زمینه تجوید قرآن مطالبی ذکر کنیم و برای این کار به کتب معتبر تجوید رجوع کرده و مطالب مفیدی را جمع آوری کرده ایم و ان شاء الله با یاری خداوند متعال از این پس می توانید از این مطالب بهره مند گردید. امیدواریم که از این مطالب استفاده کرده و بکار ببندید.
تجوید
تعريف تجويد:
تجويد در لغت به معنى خوب وزيباگردانيدن، دراصطلاح علمى است كه بوسيله آن مخارج، صفات حروف، وقف، وصل، شدّومدّ، اظهار، اخفاء، غنه وغيره احكام تجويد شناخته مي شود، یا به قولی رعايت حق و مستحق حروف است.ّومدّ، اظهار، اخفاء، غنه وغيره احكام تجويد شناخته مي شود، یا به قولی رعايت حق و مستحق حروف است.
حق حروف : مخارج و صفات و حالات که حرف به تنهايي و بدون در نظر گرفتن حرکت و يا حرف ديگر دارد .
مستحق حروف : حالاتي که حرف در هنگام ترکيب با يک حرکت يا حرف ديگر پيدا مي کند، مثل حکم ادغام در جایي که نون ساکن به حرف ياء برسد .
هدف: هدف ازعلم تجويد صحيح اداءكردن حروف ودرست خواندن قرآن عظيم الشان برای رضایت خداوند جل جلا له است.
فایده تجوید: مصون ماندن زبان از خطا در مورد مخارج و صفات حروف و سایر قواعدی که این علم به صحت آن در قرائت کمک می کند.
نکته: علم تجويد زاييده علم قرائت بوده و عبارت است از ، قواعدي که از قرائات سبعه، استنباط و تدوين گرديده است.
استعاذه
مقصود از اِسْتِعَاذه: گفتن «اَغُوذُبِاُللَّهِ مِنَالشَّيْطَانِ الْرَّحِيِم» است.
استعاذه كردن اول قراعت از مطلوبات است. بديلي فرمايش باري تعالي: «فَإِذَا قَرَأتَ الْقُرءَانَ فَأسْتَعِذْ بِأللَّهِ مِنَ الْشَّيْطَانِ الْرَّجِيمِ = هرگاه قرآن خواندي، به خداوند از شيطان رجيم پناه بَر» (سورة نخل، آية:98)
مقصود از : «فَإذَا قَرَأتَ = هرگاه خواندي»؛ هرگاه: قصد خوندن كردي، ميباشد.
اين از اسلوبهاي عرب است، ميگويي، «اِذَا ذَهَبْتَ ألَي فُلَانٍ فَأحْمِلْ مَعَكَ كَذَا = هرگاه نزد فلان رفتي؛ فلان چيز را با خود ببر» يعني هرگاه خواستي بروي ...
صيغة استعاذه
صيغة استعاذه «أَعَوذُ بِأللَّه مِنَ الْشَّيْطّانِ الْرَّجِيمِ» است، و بدليل نص آيه گذشته: اين صيغة مختار نزد قاريان است.
ابن جزري دره النشر گويند(النشر، ج1 ص234) :
صيغة استعاذه به نص از رسول الله صلي الله عليه وسلم وارد شده است: در صحيحين(صحيح بخاري كتاب الأدب، باب الحذر من الغضب، ج1 ص 431، و صحيح مسلم كتاب البر والصله ح 110، ج4 ص2015، و اللؤلؤ و المرجان فيما انفق عليه الشيخان كتاب البر و والصله. بابا من بملك نفسه عبدالغضب ...، ج 2 ص342)، از حديث سليمان بن صُرَد – رضي الله عنه – آمده كه گفت: دو شخص نزد رسول الله – صليالله عليه وسلم – به يكديگر بدگوئي كردند – ماهم نشسته بوديم - ، يكي در حاليكه خشمگين و رويش سرخ بود به ديگري بد ميگفت، رسول الله – صلي الله – صلي الله عليم وسلم – فرمودند: «من كلمهاي را ميدانم كه اگر ميگفت خشمش ميرفت، اگر ميگفت: «َعَوذُ بِأللَّه مِنَ الْشَّيْطّانِ الْرَّجِيمِ» .
صيغة ديگري نيز وارد شده كه حديث ابوسعيد خدري در سنن(سنن ابوداود، كتاب الصلاه، باب مايستفتح به الصلاه من الدعاء ، و باب من رأي الاستفتاح بسبحئنك اللهم و بحمدك، ج 1 ص279 و 281 وجامع ترمذي، كتاب الصلاه باب مايقول عند افتتاح الصلاه، ج1 ص 202 و مسند احمد، ج3 ص50.)، آن را ميرساند: «َعَوذُ بِأللَّهِ الْسَّمِيعِ الْعَلِيم مِنَ الْشَّيْطّانِ الْرَّجِيمِ». و در روايتي زياد شده: «مِنْ هَمْزِه وَ نَفْثِه وَ نَفْخِه»
خلافي نيست كه استعاذه از قرآن نيست.
وجوه قراءت استعاذه همراه بسمله:
در قراءت استعاذه و بسمله قاري را چهار وجه است:
1- وصل همه (يعني: وصل استعاذه به بسمله و وصل بسمله به اول سوره)
2- قطع همه ( يعني: وقف بر استعاذه و بر بسمله)
3- وصل استعاذه به بسمله و وقف بر آن.
4- قطع استعاذه از بسمله، و وصل بسمله به اول سوره.
جهر به استعاذه
از حفص؛ اگر قرائت بلند خوانده ميشود؛ در بلند خواندن استعاذه خلافي نيست. ابوشامه – رَحِمَهُ اللَّهُ – گويد:
حفاظ از آهسته گفتن استعاذه خودداري كردهاند، زيرا بلند گفتن آن؛ اظهار شعار قرائت است، مثل بلند گفتن لَبَّي و تكبيرهاي عيد. و از فوايد آن؛ خاموش شدن شنونده از اول قرائت است؛ تا از قرائت چيزي از او فوت نشود، و اين معني؛ تفاوتِ قرائت در نماز و خارج از آن را روشن ميگرداند، لذا مختار در نماز: آةسته گفتن استعاذه است زيرا مأموم از اول نماز بستن خاموش و آماده است. (ابراز المعاني«ط حلبي 1349 هـ» ص50 «مؤلف»).
مقصود از اين؛ آن است كه بهتر است، استعاذه در نماز آهسته گفته شود. نَوَوِي (ابوزكريا يحيي بن شرف نووي از فقها و محدوئين بزرگ و از محققين مذهب شافعي، صاحب كتابهاي بسيار مفيد در علم حديث وفقه، بسال 676 هـ ق وفات يافت.) گويد:
«ابن عمر – رضي الله عنها – آهسته ميگفت، و اين فول اصحّ نزد جمهور اصحاب ما – شافعيان – است، و اين مورد اختيار است، و الله اعلم». (النشر1: 254 «مؤلف» رجمع شود به «الأذكار» تأليف امام نووي چاپ دارامعرفه بيروت، بابا التعوذ بعد دعاء الاستفتاح، ص:45).
اين جزري در «النَّشر» گويد: از موارد استحباب آهسته گفتن استعاذه است:
- هرگاه در جاي خلوتي بخواند، چه بلند و چه آهسته.
- هرگاه آهسته ميخواند.
- هرگاه در دور قرائت؛ نوبت به او رسيد و او نفر اول نبود، تا قراءت همه به يكديگر متصل باشد، و چيزي ديگري در خلال آن نيايد. زيرا در اين اماكن؛ معنايي كه سبب آن استعاذه بلند گفته ميشود – يعني ساكت شدن – مفقود است. (النشر1 : 24« مؤلف»).
بَسْمَلَه
بسمله: يعني گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الْرَّحْمّنِ الْرَّحِيم»
اختلافي نيست كه «بسم الله الرحمن الرحيم» قسمتي از آيهاي در سورة نمل است(آية: 30)، و گفتن آن در ابتداي هر امري مشروع است، چنانكه رسول الله – صلي الله عليه وسلم – فرمودند: «كُلُّ اَمْرٍ لَايُبُدَاُ بِبِسْم اللهِ الرَّحْمنِ الْرَّحِيم فَهُوَ اَفْطَعُ – هركاري كه با بسم الله ... شروع نشود بيبركت و بينتيجه است» (ابوداود«مؤلف» و امام احمد در مسند «2/359» از ابوهريره حديث را بدين لفظ روايت كرده است: «كُلُّ كَلَآمٍ أَمْرِ ذِي بالٍ لَايُفْتَحُ بِذِكْرِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَهُوَ أَنْتَرُ أوْقَالَ أَفْطَعُ» و لفظ ابوداود «بِحَمْدِ الله» است، و رجوع به «المجموع» امام نووي ج:1 ص:121. به تحقيق مطيعي).
ذكر اختلاف در بسمله
علما در اينكه بسمله آيهاي از هر سوره، يا آيهاي از فاتحه است بخصوص اختلاف كردهاند، و اينجا محل تفصيل آن نيست، و من به اندازة كافي در جاي ديگري دربارة آن به استيفا صحبت كردهام.(صفت قراءت چنانكه گويي از رسول الله صلي الله عليه وسلم ميشنوي «مخطوط است»، «مؤلف»). اما در اينجا به بيان سبب خلاف بسنده ميكنيم.
روايات به قراءت بسمله و ترك آن به صحبت رسيده، و هر صاحب قولي براي خود جانبي قوي در استدلال دارد، و اختلاف فقها در قراءت بسمله يا عدم آن در نماز، فرع اين مسأله است. و مهم در اينجا آن است كه بگوييم: عاصم بر آن است كه بسمله آيهاي از فاتحه(النشر، 1/271 «مؤلف»)، و از هر سوره بجز سورة براءه ميباشد، و فصل بين سورهها با قراءت آن است، اما بين انفال و براءه خوانده نميشود. بنابراين قراءت آن در نماز واجب است؛ چه آهسته، چه بلند.
امام احمد – در يكي از روايات – و امام شافعي بر اين قولند،امام امام شافعي بر بلند خواندن آن در نماز همراه فاتحه است. و از بين صحابه: ابوهريره و ابن عمر، و ابن عباس، و معاويه؛ بدين قول ميگفتهاند، و از خلفاي اربعه نيز روايت شده است.(حافظ ابن كثير اين را در اول تفسير خود آورده است.«مؤلف» ر.ك به تفسير القرآن العظيم 4 جلدي ج1ص16).
اين جزري در «النشر» از قول ابوالقاسم هَذَلي(ابوالقاسم يوسف بن علي يشكري استاد بزرگ، كسي به اندازة او براي قراءت سفر نكرده و از مشايخ نشنيده است، متوفاي سال 465)، نقل كرده است كه مالك(امام مشهود) از نافع در مورد بسمله سؤال كرد، او گفت: سنت آن است كه بلند خوانده شود، مالك پذيرفت و گفت: هر علمي را بايد از اهل خودش پرسيد.
قاريان همگي متفقند بر خواندن بسمله در ابتداي اول هر سوره بجز اول براءه كه بر ترك خواندن آن اتفاق دارند. اما خواندن آن در اول اجراً و حزبها هنگان ابتدا؛ قول بعضي از قاريان است، و اختيار بسياري از قُرَا بر ترك آن است.(النشر 1/265 «مؤلف»)
وجوه خواندن بسمله بين دو سوره
هنگام قراءت بسمله بين دو سوره قاري را سه وجه است:
1- وصل همه (يعني: وصل آخر سوره اولي به بسمله و وصل آن به اول سورة بعدي).
2- قطع همه (يعني: وقت آخر سوره اولي، و وقف روي بسمله).
3- قطع بسمله از آخر سورة اولي و وصل آن به اول سورة بعدي.
اما وصل آن به آخر سورة اولي و قطع آن از سورة بعدي نزد همه ممنوع است.
مخارج حروف
تعریف: مخرج در لغت به معنای محل خروج و در اصطلاح تجوید مکانی در دستگاه تکلم است که حرف در آنجا تولید می شود.
طريق شناختن مخارج
براى اينكه قرآن مجيد بطور درست خوانده شود و حروف آن بصورت صحيح اداء گردد بايد مخارج حروف را بشناسيم . البته براى شناختن مخرج يك حرف، مي توانيم حرف مورد نظر را سا كن کرده و ماقبل آن همزه مفتوح قرار داده و تلفظ نماييم.
مانند : اَق – اَب – اَ ج .
مخارج به صورت های مختلفی تقسیم بندی می شوند، یکی از این تقسیم بندی ها به صورت زیر است:
به صورت کلی 10 مخرج برای حروف در نظر گرفته شده است که عبارتند از:
حروف حلقی: ( ه ء ع ح غ خ )
حروف لَهَوی ( ق ک ): برخورد انتهای زبان بزرگ با زبان کوچک( لهات).
حروف شَجری ( ج ش ی ): از طریق فاصله مختصری که بین سطح زبان و سقف دهان ایجاد می شود.
حروف لَثَوی ( ظ ذ ث ): برخورد مختصر نوک زبان با نوک دندانهای ثنایای بالا.
حروف ذولَقی ( ل ر ن ): برخورد سر زبان با لثه دندانهای بالا.
حروف نِطعی ( ت ط د ): برخورد نوک زبان با برجستگی های روی لثه دندانهای ثنایای بالا.
حروف اَسَلی ( س ز ص ): نزدیک شدن نوک زبان به پشت دندانهای ثنایای پایین.
حرف ضِرسی( ض ): برخورد کناره زبان( چپ یا راست ) با دندانهای اضراس.
حروف شَفَهی ( ب م ف و ): حروفی که توسط لبها تولید می شوند.
حروف جَوفِی ( _َ ا ، _ِ ی، _ُ و ): جَوف یعنی فضای خالی حلق و دهان.
* نوع دیگری از تقسیم بندی مخارج حروف:
مخارج تفصيلى حروف (17) است كه ذيلاً توضيح مي شود:
( ء ، ه ) : سر سينه و آخر حلق
( ع ، ح ) : وسط حلق
( غ ، خ ) : آغاز حلق
(ق) : قسمت آخر زبان و كام
( ك ) : آخر زبان و كام كمى از قاف پائين تر
( ج ، ش ، ی ) : و سط زبان و كام
( ض ) : طرف زبان ودندان های اضراس بالا
( ل ) : كمى طرف زبان تا سر زبان و آخر انياب بالا
( ن ) : سر زبان با آخرثناياى بالا
( ر ): سر زبان كمى عقبتر گشته، پشت ثناياى عليا
(د ، ت ، ط) : سر زبان و آخر دندان های رباعیات بالا
(ذ ، ظ ، ث) : سر زبان و نوك دندان های ثناياى بالا
(ز ، س ص) : سر زبان و نوك دندان های ثناياى سفلى
(ف) : سر ثناياى عليا و شکم لب پائين
( و ، ب ، م ) : شفتين ( لبها )
( غنه ) : خَيشوم ( آخر بينى )
حروف مد ( _َ ا ، _ِ ی، _ُ و ) : فضاى داخل حلق و دهان
اين حرف از حروف حلقي است، در اصل محل ایجاد حرف همزه حنجره است که با برخورد تارهای صوتی حنجره، حرف همزه تولید می شود.
حرف همزه به خاطر سختی در تلفظ به اثقل الحروف ( سنگین ترین حروف ) مشهور است.
باء
اين حرف از حروف شفوي( لَبی ) است كه از برخورد قسمت بین خشکی و تَری دو لب به يكديگر تلفظ مي شود.
تاء
اين حرف از حروف نِطعي است كه از برخورد روي سر زبان به برجستگی های بالاي دندانهاي پيشين بالا « كمي متمايل به طرف سقف دهان» تلفظ مي شود.
ثاء
حرف ثاء از برخورد سر زبان به نوك دندانهاي پيشين بالا تلفظ مي شودو به دليل نزديكي مخرج آن به لثه هاي دندانهاي پيشين بالا به حرف لثوي مشهور است.
جيم
حرف « جيم » ما بين وسط زبان و وسط سقف به تلفظ در مي آيد . و به دليل آنكه محل خروج حرف جيم شكاف دهان مي باشد به حرف شَجًري مشهور است.
حاء
اين حرف نيز از حروف حلقي است حرف حاء از وسط حلق به همراه غلظت و گرفتگي صدا كه ويژه اين حرف مي باشد تلفظ مي گردد .
خاء
حرف خاء از ادني الحلق يعني نزديكترين نقطه حلق به دهان به همراه كمي گرفتگي( خش و لرزش ) صدا تلفظ مي گردد. اين حرف نيز به حرف حلقي مشهور است.
دال
اين حرف يكي از حروف نطعي است كه از برخورد روی سر زبان به بالای دندان های ثنایای بالا کمی متمایل به طرف سقف دهان تلفظ می شود.
ذال
حرف ذال از برخورد سر زبان به نوك دندان هاي پيشين بالا تلفظ مي شود و به دليل نزديكي مخرج آن به لثه هاي دندانهاي پيشين بالا آن را لثوی گویند.
راء
اين حرف از برخورد سر زبان به لثه دندانهاي پيشين بالا تلفظ مي شود و بدليل آنكه تيزي سر زبان در تلفظ آن دخالت دارد به حرف ذولقي مشهور است.
زاء
اين حرف از نزديك شدن سر زبان به پشت دندانهاي ثناياي پايين و همچنين نزديك شدن قسمتي از روي زبان به لثه دندانهاي بالا تلفظ مي شود . و به دليل آنكه سر زبان در تلفظ آن دخالت دارد به حرف اَسَلي مشهور است.
سين
اين حرف مانند « زاء » از نزديك شدن سر زبان به پشت دندانهاي ثناياي پايين و همچنين نزديك شدن قسمتي از روي زبان به لثه دندانهاي پيشين بالا تلفظ مي شود ، و به حرف اَسَلي نيز مشهور است.
شين
حرف « شين » از مابين وسط زبان و وسط دهان به تلفظ در مي آيد و همانند « جيم » به حرف شَجًري مشهور است.
صاد
اين حرف همانند « زاء » و « سين» از نزديك شدن سر زبان به پشت دندانهاي ثناياي پايين ؛ و همچنين نزديك شدن قسمتي از روي زبان به لثه دندانهاي پيشين بالا تلفظ مي شود و به حرف اسلي نيز مشهور است.
ضاد
حرف ضاد از برخورد كنارة زبان به دندانهاي اضراس ( بالا ) تلفظ مي شود . اكثراً اين حرف از سمت چپ دهان و عده اي نيز از سمت راست دهان تلفظ مي نمايند . اداي آن از هر طرف كه آسانتر باشد بلامانع است( البته از سمت راست صحیح تر و از سمت چپ آسانتر است ).
حرف « ضاد » به حرف ضرسي مشهور است.
ضاد را به دلیل گستردگی مخرجش طولانی ترین مخرج می دانند.
طاء
حرف طاء يكي از حروف نطعي است كه همانند « تاء و دال » از برخورد روي سر زبان به بالاي دندانهاي پيشين بالا كمي متمايل به طرف سقف دهان تلفظ مي شود.
حرف طاء را به خاطر دارا بودن چهار صفت قوی( استعلا، اطباق، جهر، شدت ) قوی ترین حرف می دانند.
ظاء
حرف ظاء همانند « ثاء و ذال » از برخورد سر زبان به نوك دندانهاي پيشين بالا تلفظ مي شود و به دليل نزديكي مخرج آن به لثه دندان هاي پيشين بالا به حرف لثوي مشهور است.
عين
حرف « عين » همانند « حاء » با كمي غلظت از وسط حلق تلفظ مي شود . اين حرف نيز به حرف حلقي مشهور است.
غين
مخرج غين : حرف « غين » همانند « خاء » از نزديكترين نقطة حلق به دهان بدون گرفتگي صدا تلفظ مي شود . اين حرف نيز يكي از حروف حلقي است
ف
حرف « فاء » از برخورد نوك دندانهاي پيشين بالا به تَري ( شکم ) لب پايين تلفظ مي شود و به دليل دخالت لب زيرين در تلفظ آن ، به حرف شفوي مشهور است.
قاف
حرف « قاف » از برخورد انتهاي زبان بزرگ به نوک زبان كوچك كه نزديك حلق قرار دارد تلفظ مي شود و به دليل دخالت زبان كوچك در تلفظ آن ، به حرف لهوي مشهور است.( لهات یعنی زبان کوچک )
كاف
از برخورد انتهاي زبان بزرگ به ریشه زبان كوچك تلفظ مي شود ، و به دليل دخالت زبان كوچك در تلفظ آن به حرف لهوي مشهوراست.( کاف فارسی با عربی متفاوت است )
لام
حرف « لام » از برخورد سر زبان به پشت دندان های ثیایای بالا تلفظ مي گردد. اين حرف نيز به حرف ذولقي مشهور است.
ميم
كه از چسبيدن خشکی دو لب به يكديگر تلفظ می شود. حرف « ميم » يكي از حروف شفوي است
نون
اين حرف از برخورد سر زبان به لثة دندانهاي پيشين بالا به تلفظ در مي آيد. حرف نون نيز به حرف ذولقي مشهور است.
به دو حرف نون و میم « ذو مخرجین » نیز می گویند یعنی صاحب دو مخرج.
واو
حرف « واو» از بين دو لب و بدون برخورد با يكديگر به تلفظ در مي آيد. اين حرف نيز به دليل دخالت لبها در تلفظ آن ، به حرف شفوي مشهور است.
هاء
حرف « هاء » از حروف حلقي است و از اقصي الحلق يعني دور ترين نقطة حلق نسبت به دهان تلفظ مي شود. در واقع این حرف نیز در حنجره(قسمتی از حلق) و با نزدیک شدن تارهای صوتی به یکدیگر تولید می شود.
ياء
محرف « ياء » از مابين وسط زبان و وسط سقف دهان به تلفظ در مي آيد . اين حرف نيز از حروف شجري است.
نکته مهم: فقط دانستن علم مخارج حروف کافی نیست بلکه باید حروف و کلمات را در نزد استاد ماهر و متخصص فرا گرفت، البته در این راه می توان از نوار تلاوت اساتید مصری همچون استاد حصری و استاد منشاوی نیز بهره برد.
صفات حروف
حالات مختلف حروف در هنگام تلفظ را صفات حروف مي گويند که عبارتند از:
1. صفات اصلی( متضاد )
2. صفات فرعی( غیر متضاد )
صفات اصلی( متضاد ): يعني در مقابل هر صفت يک صفت ضد آن قرار دارد و آن دو باهم در یک حرف جمع نمی شوند (هر حرف حداقل دارای پنج صفت اصلی است ).
1
جَهر
ضد
2
هَمس
3
شَدَه
ضد
4
رَخاوه
5
استعلا
ضد
6
استفال
7
اطباق
ضد
8
انفتاح
9
اصمات
ضد
10
اذلاق
انفتاح: باز شدن وسط سطح زبان از سقف دهان است.
حروف مُنفتحه عبارتند از: ((من اخذ و جد سعة فزكا حق له شرب غيث )).
اطباق: منطبق شدن وسط سطح زبان با سقف دهان، صفت اطباق باعث توگلویی تلفظ شدن حرف می شود. حروف مُطبقه عبارتند از: ((ص ض ط ظ ))
استعلا: به بالا آمدن ریشه زبان گویند که باعث کلفتی حرف می شود.
حروف مُستَعلیه عبارتند از: (( خُصَّ ضَغطٍ قِظ ))
استفال: به پایین آمدن ریشه زبان گویند که باعث نازکی حرف می شود. و حروف آن عبارتند از: (( تمامی حروف به غیر از حروف مستعلیه )).
جَهر: به معنای آشکار و قوی ادا کردن است و حروف مُجهوره عبارتند از: (( عظم وزن قارى غضٍ ذی جَدٍ طلبٍ ))
برای شناسایی حروف مجهوره هنگام تلفظ این حروف گوشها را با انگشت می بندیم، اگر صدا در جمجمه پیچید، معلوم می شود که این حرف دارای صفت جهر است.
هَمس: به معنای ضعیف ادا کردن است و حروف مهموسه عبارتند از:
(( فَحَثَّه شَخصٌ سَكَت ))
برای شناسایی حروف مهموسه بالعکس روش جهر عمل می کنیم.
شِدَّت: قطع صوت در مخرج حرف را گویند و حروف شدید عبارتند از:
(( اَجِد قَطٌ بَکَت ))
رَخوَت: جریان کامل صوت در مخرج حرف را گویند و عبارتند از حروف: (( خذ، غث، حظ، فض، شوص، زى، ساه ))
اِذلاق: حروفی که به نرمي و سبکي تلفظ مي شوند، حروف مُذلقه 6 حرف( ف ر م ن ل ب ) را شامل می شود که در لفظ « فرَّ مِن لُبٍّ » جمع شده است.
اِصمات: ضد اذلاق بوده و حروفی هستند که به خاطر سنگینی ادای آنها، نباید در کلماتی که بیشتر از سه حرف دارند به صورت منفرد بیایند، حروف مُصمِته عبارتند از: (( تمام حروف به غیر از حروف مُذلقه )).
صفات فرعی ( غیرمتضاد ): صفاتی که مخصوص به یک یا چند حرف خاص است.
نَبرَه: تیزی مخصوص به حرف « همزه » است.
قَلقَله: جنباندن حرف ساکن در مخرجش را گویند و مخصوص حروف (( قُطبُ جَد )) است.
بُحّه: گرفتگی صدا در حلق را گویند و مخصوص حرف « ح » است.
اِنحراف: میل و انحراف حرف از مخرج خود به مخرجی دیگر را گویند و مخصوص حروف « ل ر » است.
تَکریر: به معنای قابلیت تکرار سریع حرف است و مخصوص حرف « ر » میباشد.
صَفیر: صدای شبیه سوت را گویند که از مابین دندانها خارج می شود و مخصوص حروف « س ز ص » است.
اِستطالة: به معنای طولانی بودن مخرج حرف است و مخصوص حرف « ض » می باشد.
تَفَشّی: پخش شدن هوا را در هنگام تلفظ حرف « ش » گویند.
غُنَّه: صوتی است که از بینی( خیشوم ) خارج می شود و از صفات لازم « ن م » است.
لِین: به معنای نرمی است و مخصوص دو حرف « ی و » وقتی که ساکنِ ماقبل مفتوح هستند می باشد.
آشنایی با چند صفت فرعی دیگر:
خروره: صفت حرف خاء است. زیرا هنگام تلفظ آن صدای خاصی ایجاد می شود که گفته اند با نوعی گرفتگی خاص همراه است.البته در بسیاری از کتب تجوید، بخصوص منابع عربی سخنی از این صفت به میان نیامده است و علماء این فن هم اکثرا این صفت را نیاورده اند.شاید درست نباشد به خاطرهر صدایی که از حرف شنیده می شود برای آن صفتی تراشیده شود. می گویند صدای خرخر کردن گربه را خرور می گویند.(شاید در مورد صفت تافف هم به همین نتیجه برسیم)
خفیه(خفاء): این صفت را هم ابن جزری به این صورت عنوان می کند: حرف هاء و حروف مدولین خفیه نامیده شده اند زیرا اگر هنگام تلفظ بعد از حرف دیگری بیایند آهسته ادا می شوند. و می گوید الف بیشترین مرتبه ی خفاء را دارد.در مورد هاء هم بیان می کند که چون هاء صفت خفاء دارد (و صدایش در هنگام تلفظ در چنین حالتی مخفی ست)آن را با صله دادن تقویت می کنند.
برخی گفته اند همزه نیز خفای کمی دارد. و گروهی نون ساکن را نیزدارای خفاء دانسته اند.(البته بیشتر از اساتید قدیمی بوده اند)
هوایی: حروف هوایی همان حروف مدولین است و علت متصف شدنشان به این صفت این است که در هنگام تلفظ آنها هوا در دهان جریان پیدا می کند و تلفظ این حروف بر هوای دهان استوار است.اصل در حروف هوایی الف بوده، واو و یاء در این صفت همانند الف شده اند. جریان هوا در الف بیش از واو و یاء است و هنگام تلفظ آن (یعنی الف) زبان تکیه و استقرا بر موضعی در دهان ندارد.( کل مطلب نقل شده از ابن جزری).
راجع : طبق نظر ابن جزری میم حرف راجع است. چون به سبب غنه ای که دارد مخرجش به خیشوم رجوع و بازگشت دارد.البته ابن جزری عقیده دارد که باید نون را هم دارای این صفت بدانیم زیرا نون هم به دلیل غنه اش از خیشوم تلفظ می گردد.
متصل : این صفت را هم ابن جزری مطرح می کند ( والبته کسانی دیگر) و می گوید حرف متصل "واو " است و سبب نام گذاری اش به متصل این است که به دلیل صفت لین آن، در مخرجش(یعنی دهان) هوایی دمیده می شود تا به مخرج الف برسد. و می گوید چون یاء هم چنین است شایسته است که آن را هم حرف متصل بدانیم.
تفخیم و ترقیق: تفخیم یعنی پر حجم ادا شدن حرف به طوری که حجم صدا دهان را پر کند و علت آن انطباق صدا با کام بالاست. عدم این حالت را ترقیق می گویند.
نفخ ونفث: نفخ صفت حرف فاء و نفث صفت ثاء است چون هنگام تلفظ این دو حرف هوا در مخرج آنها دمیده می شود به این صفات متصف گردیده اند. در اصل منظور همان هوایی ست که با کمی فشار در هنگام تلفظ در مخرج این دو حرف دمیده می شود که به نظر می رسد در فاء بیشتر محسوس باشد.
تأ فف: ابن جزری فاء را دارای صفت تأفف می داند .یعنی همان صدای " ف " که با دمیدن هوا در هنگام تلفظ این حرف ایجاد می شود. مثلا می گوید اگر فاء به میم یا واو برسد به علت داشتن صفت تأفف باید آشکار شود و طوری تلفظ نشودکه با حرف بعدی تداخل پیدا کند یا ادغام شود و صفت تأفف فاء وخود حرف از بین برود.
هتف: حرف مهتوف همزه است، هتف به معنای صدای شدید و قوی ست.ابن جزری می گوید همزه مهتوف است چون مانند حالت تهوع از سینه خارج می شود. وی می گوید هَتف به معنای صداست و اگر کسی صدایش رابلند کند گفته می شود هَتَفَ به، معنای هتف همان معنای جرس است که به همزه مربوط است چون هتف و جرس هردو به معنای صدای شدید و قوی ست.مکی در الرعایه می نویسد بعضی از علمای زبان عربی به جای مهتوف از لفظ مهتوت استفاده کرده اند زیرا اگر بر همزه وقف کنی به(واو، یاء و الف)ختم می شود. ولی ابن جنی در سرّالصناعه هاء را حرف مهتوت می داند. به هر حال بهتر است اگر بخواهیم قائل به این صفت برای همزه باشیم به همان معنای صدای شدید و قوی اکتفا کنیم و کاری به حالت تهوع گونه ی تلفظ همزه نداشته باشیم چون ممکن است موجب زیاده روی در تلفظ این حرف بشود.
مد و لین: عبارت است از «الف»، واو ساکن ما قبل مضموم و یاء ساکن ما قبل مکسور.(یعنی همان حروف مدی یا صداهای کشیده)
مد به معنی کشش صدا و لین به معنی نرمی آن است .چون این ها هم دارای کشش صدا هستند و هم به نرمی ادا می شوند به این صفت متصف گردیده اند. ابن جزری می گوید علت نامگذاری این حروف(اگر آنها را حروف بدانیم) به این نام ،آن است که صدای آنها امتداد یافته و به نر می تلفظ می گردند.و می گوید این صفت در مخرجشان است که هنگام مد و کشیدن آنها شنیده می شود.
البته در کتب علمای جدید مثل دکتر بشر و دکتر انیس نیز این صفت مذکور شده است .
عقیده ی ابن جزری بر این است که این صفت در اصل از آن الف است و واو و یاء شبیه الف هستند ( و به این خاطر این صفت را به آنها هم داده اند) زیرا این دو، مانند الف، ساکنند و حرکت ماقبلشان، مثل الف، از جنس خود آنهاست و همچنین مثل الف از اشباع حرکت ماقبل سر چشمه می گیرند.
اسم وشکل دندان ها
چون در مخارج و ترتيب اداء حروف زبان، لب ها، دندان ها، حلق و فك هاى بالا و پائين همه (مخصوصاً دندانها)بكار انداخته مي شوند ، از اينرو برای شناخت مخارج حروف باید دندانها را شناخت. در دوره بعد از بلوغ، جمع دندان های بالا و پايان به ( 32) عدد ميرسد كه به قرار ذيل با نام هاى جداگانه ياد مي گردند.(به شکل دندان ها در پایین توجه کنید)
ثناياى عليا : دو دندان طرف بالا پيش روى دهن بنام ثناياى عليا ياد مي شوند.
ثناياى سفلى : دو دندان طرف پايان پيش روى دهان بنام ثناياى سفلى ياد مي گردد.
رَباعيات يا قواطع : چهار دندان در طرف بالا و پائين متصل ثنايا بنام رباعیات ياد مي شوند.
انياب يا كواسر : چهار دندان بالا و پائين متصل رباعى بنام انياب ياد مي شوند.
ضواحك : چهار دندان متصل انياب را ضواحك مي گويند.
<-PollName->
آمار
وب سایت:
